Yaz saati uygulamalari ve Turkiye

YAZ SAATİ UYGULAMALARI VE TÜRKİYE'DEKİ DURUM

Bir harita çalışmasına başlarken doğum saatinin doğru olmasının önemini hepimiz biliriz, bu yüzden de haritanın ilgili olduğu yılda yaz saati uygulanıp uygulanmadığını saptamak gereği öne çıkar ama İnternete girdiğiniz zaman yaz saatleri konusunda birbirinden farklı listeler görürsünüz. Bunun sebebi Türkiye’de yaz saati konusunda hem uygulamada hem de arşiv açısından tam bir karışıklığın olmasıdır. Ulaşabildiğiniz kaynaklarda da ya başlangıç saati verilmemiştir ya da günü veya saati yanlıştır. Hatta bu kaynak yaz saatine ilişkin Bakanlar Kurulu kararlarının yayınlandığı Resmi Gazete –yani en garantili olması gereken kaynak- bile olsa, bir bakarsınız ilgili karar bir süre sonra iptal edilmiş ve yerine örneğin -1978 ve 1984 yıllarında olduğu gibi- bir boylam değişikliği yapılarak bir başka uygulama geçivermiştir. Hatta bilgi edinme kapsamında Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’ndan gönderilen listede bile sıkıntı olduğunu İnternet'te de mevcut verilere bakarak görebiliriz. Örneğin 1973 yılı yaz saati uygulaması Bakanlık listesine göre 22 Nisan’da başlamıştır ama Resmi Gazete’de yayınlanan Bakanlar Kurulu Kararı’na göre başlangıç tarihi 3 Haziran 1973’tür ve kesin veri budur; çünkü esas olan Resmi Gazete’dekidir.

Bu yüzden yaklaşık iki yıla yayılan bu çalışmayı Resmi Gazete’ye, -Kanunları, Bakanlar Kurulu Kararlarını, tüzükleri ve yönetmelikleri içeren ve Düstur ve Sicilli Kavanini adı verilen resmi mevzuat kitaplarına ve yayınlanmış gazete haberlerine dayandırarak netleştirmeye çalıştım ve 1940'tan 2000 yılına kadar sanırım ve umarım doğru bir liste oluşturabildim; 2000 yılından günümüze kadar olan doğrulamalar arkadaşımız İlker Em tarafından zaten yapılmıştı.

Kısaca tanımlarsak yaz saati zaman ve enerji tasarrufu amacıyla bir coğrafi bölgede gün ışığından daha çok yararlanmak üzere saatin belirli bir ölçüde değiştirilmesi uygulamasıdır. Normal olarak saatlerin hesaplanmasında Londra’daki Greenwich üzerinden geçen meridyen sıfır noktası olarak kabul edilir. Buna göre Londra’dan doğuya doğru ileri gidilmiş olur ve saat dilimleri GMT+1, GMT+2 şeklinde belirlenirken, batıya doğru gidildiğinde ise gerilenmiş olur ve saat dilimleri de GMT-1, GMT-2 olarak ilerler. Örneğin oraya göre daha doğuda olan Türkiye GMT+2 saat dilimindedir, yani oradaki saat 10.00 olduğunda buradaki saatler 12.00’yi gösterir.

Bazı ülkeler gün ışığından daha çok yararlanarak enerji ve insan sağlığı açısından verim sağlamak amacıyla yaz saati ya da ileri saat olarak adlandırdıkları uygulamalarla geçici meridyen değişiklikleri yaparlar. Türkiye’de yaz saati uygulamaları konusunda Günün Yirmi Dört Saate Taksimine Dair 697 Sayılı ve 02.01.1926 Tarihli Kanun’a göre “Greenwich’e göre otuzuncu derecede bulunan Boylam Dairesi bütün Türkiye Cumhuriyeti saatleri için esas alınır. Ayrıca başlangıç ve bitiş tarihleri belirtilmek ve bir saati aşmamak şartıyla yaz saati uygulamaya Bakanlar Kurulu yetkilidir.”. Uygulama bir kararname ile Resmi Gazete’ de ilan edilerek yürürlüğe konur. Bazı yıllarda boylam değişiklikleri yapılsa da bugün referans olarak 30 derece boylamı alınmıştır (Yani GMT+2 saat dilimi). Ancak, yaz saati uygulanırken Doğu Beyazıt üzerinden geçen 45 derecelik boylama (yani GMT+3 saat dilimine) geçilir ve böylece saatler 1 saat ileri alınmış olur.

Tarihçesine göre esnek saat fikri antik Roma’ya kadar dayanır. Antik Roma'da su saatleriyle yaz ve kış gündönümlerinde farklı zaman ölçekleri uygulanarak, mevsime göre ayarlamalar yapılır ve böylece yaz aylarında saatlerin daha uzun olmaları sağlanırdı. Bir günlük zaman dilimini tüm günün uzunluğunu değiştirmeyecek şekilde on iki eşit parçaya bölmüşlerdi ama günün gündüz bölümünde Güneş'in doğuşundan itibaren üçüncü saati kışın 44 dakika, yazın da 75 dakika olarak alırlardı. Eşit olmayan uzunluktaki saatlerin kullanımı kimi yerlerde halen geleneksel olarak devam etse de, daha sonraları eşit uzunluklu standart saatlerin kullanımı yavaş yavaş eski sistemin yerini almaya başladı ve bu yeni sistemde günlük zaman mevsimlere göre değişiklik göstermiyordu. Zamanla bu noktada bazı fikirler seslendirilmeye başlandı.

Dünyadaki uygulamanın tarihinde fikir babası olarak tanıdık bir ismi görürüz: “Gece erken yatıp sabah erken kalkmak, insanı sağlıklı, zengin ve akıllı yapar” diyen Benjamin Franklin, 1784’de ABD’nin Fransa büyükelçisi olduğu sıralarda Paris halkının -o zamanlar bulunması çok zor olan- mum israfını önlemesi ve gündüzden daha çok yararlanması için bir mektup yayınladı ve mumun karneye bağlanması, insanların gün doğumuyla birlikte top atışı yapılarak uyandırılması gibi önerilerde bulundu ama çağdaş anlamıyla asıl uygulama önerisinin sahibinin Yeni Zelandalı böcek bilimci George Vernon Hudson olduğu söylenir. Hudson 1895 ve 1898 yıllarında yayınladığı iki bildiriyle iki saatlik bir uygulama önermişti. 1916 yılında Almanya Avrupa’da yaz saatini uygulayan ilk ülke oldu ve onu diğer müttefik ülkelerle birlikte İngiltere ve bir çok ülke takip etti. Amerika ise uygulamayı 1918’de başlattı.

Osmanlı'da takvim ve saat konuları, astronomi ve astroloji alanlarında eğitimli müneccimbaşılık müessesesinin yetki alanındaydı. İlki Fatih döneminde açılan ve namaz vakitlerini ayarlayan muvakkithanelerin yönetimi de yine bu müesseseye aitti. Müneccimbaşının en önemli görevi takvim hazırlamaktı. Ayrıca Güneş ve Ay tutulmaları, kuyruklu yıldız geçişleri gibi olayları da takip eder ve yorumuyla birlikte saraya bilgi verirdi. Osmanlı'da ilk güneş saatinin Ali Kuşçu, ilk mekanik saatin de Takiyyüddin tarafından yapıldığını biliyoruz. Ay takviminin yanı sıra 18. yüzyılın ilk yarısından itibaren 1 Mart başlangıçlı ve Rumi takvim denen Güneş takvimi de kullanılmaya başlanmıştı.

8.12.1917 gün ve 200 sayılı Yasa ile miladi takvim kabul edildikten sonra, 26.12.1925 tarih ve 697 sayılı Yasa ile de akşam başlangıçlı alaturka saatten, uluslararası öğle bağlantılı ve gece yarısı başlangıçlı ortalama ülke saatine, yani alafranga saate geçildi. Bu tarihten önce yaz saati uygulamasının varlığı ya da yokluğu konusunda arşivlerin Osmanlıca olması nedeniyle bir bilgiye ulaşamadım ama 697 Sayılı Kanunu’nun 3. maddesinde Kanun'un yayın tarihinden itibaren geçerli olacağı belirtildiğine göre, Türkiye’de yaz saati uygulamalarının en azından teorik olarak mevzuata giriş başlangıcı 1926’dır diyebiliriz. Fiili anlamda uygulamaya ise 1 Temmuz 1940 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla geçildiğini belirten kaynaklar vardır. 1978 yılına kadar 30 derece boylamı referans noktasıyken, 29.06.1978-01 Kasım 1984 arasında sürekli olarak 45 derecelik meridyen kullanılmış ve böylelikle GMT'ye göre fark bir saat daha artmış, yani niyet o olmasa da bir anlamda sürekli ileri saat uygulamasına geçilmiş, (1983 yılı Ağustos-Eylül örneği gibi) arada ilave ileri saat uygulamaları da yapılmıştır.

Türkiye'de gün ışığından daha fazla yararlanmak ve elektrik enerjisinin aydınlatmada kullanılan miktarından tasarruf etmek amacıyla yapılan uygulama, yaklaşık 7 ay sürer ve bu sırada 45 derece Doğu boylamı esas alındığı için zaman dilimi GMT+3’tür. Yılın beş ayında ise kış saati uygulanır ve bu devrede 30 derece Doğu boylamı referans noktası olduğundan zaman dilimi GMT+2’dir .

Yaz saatinin uygulanmasında hedef, zaman ve enerji tasarrufudur ama yararlılığı konusunda 18. Yüzyıldan bu yana tartışmalar devam etmektedir. Bazı ülkeler düzenli uygulama yaparken bazılarıysa hiç yapmamayı tercih ederler. Yaz saati uygulayan ülkeler toplamı Dünya nüfusunun yaklaşık % 23’ünü oluşturur.

Avrupa'da İzlanda hariç tüm ülkeler, Amerika kıtasında bazı eyaletleri hariç tüm ABD, bazı bölgeleri hariç Kanada, Meksika, Küba, Asya'da Ermenistan, Azerbaycan yaz saati uygulamaktadır. Afrika'da Fas, Mısır ve Tunus, Latin Amerika'da da Brezilya (kuzey eyaletleri hariç) ve Şili dışında yaz saati iklimin avantajı nedeniyle ihtiyaç olmadığı için uygulanmaz.

Çin, Japonya, Güney Kore, Hindistan, Pakistan, Libya, Cezayir, Peru, Arjantin, Orta Asya Ülkeleri, Orta ve Güney Amerika’da bazı ülkeler, Avustralya’nın bir kısmı, Kanada'da ve ABD'de bazı eyaletler uygulamadan vazgeçmişlerdir. Tayland, Arap yarımadası ülkeleri, Orta Afrika ülkelerinin bir bölümü, Güney Amerika'da Brezilya ve Şili dışında kalan ülkeler ve bazı Uzak Doğu ülkeleri yaz saatini hiç uygulamamışlardır.

Yukarıda da belirttiğim gibi büyük ölçüde en kesin kaynak olan Resmi Gazete'ye, Düsturlara ve Sicilli Kavanini'ye, kısmen de gazete arşivine dayanan listede 4. sütundaki linkten ilgili yılın belgesini gösteren eklere tıklayarak ulaşabilirsiniz. Listenin altında da 5.sütundaki açıklamalar yer alır. 1970, 1971 ve 1972 yıllarına ait kesinleştirmeler Hocam Barış İlhan’a, 2001 yılı sonrası kesinleştirmeler arkadaşım İlker Em’e aittir. 2001 sonrası yıllar için katkım yalnızca Resmi Gazete belgeleridir.

Oya Vulaş

Yazı ve Tablo için Yararlanılan Kaynaklar:

Ataç Kütüphanesi Resmi Gazete, Düstur (kanunlar, kararnameler, tüzükler, yönetmelikler ve komisyon kararları muhteviyatı) ve Sicilli Kavanini külliyatı

İstanbul Barosu Kütüphanesi, Resmi Gazete, Düstur ve Sicilli Kavanini arşivi

İBB, Atatürk Kitaplığı gazete arşivi

Milliyet Gazetesi İnternet arşivi

www.resmigazete.org

T.C. Enerji Ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Meridyen Değişikliği ve Yaz Saati Uygulaması başlıklı Rapor,

http://www.enerji.gov.

Wikipedi

ntvmsnbc.com, İsmet Berkan, “GMT nedir, Peki Saat Nedir?” başlıklı yazı,

Osmanlı Güneş Saatleri, Doç. Dr. Nusret Çam, Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990

Osmanlı’dan Günümüze Saatler, Kemal Özdemir, TYT Bank Kültür Yayını, 1993

Zamanın Görünen Yüzü Saatler, Atilla Bir, Mustafa Kaçar, Yapı Kredi ve TC. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2009

http://www.yildizliblok.com.tr/gseneler.asp